छापा संस्करण

समझना राई/उर्लाबारी,मोरङ
जो कसैलाई देख्नै पर्दैन, सर्प सम्झँदा मात्र पनि धेरैको आङ सिरिङ्ग गर्छ । सर्प देख्न साथ प्राय धेरैले मारेकै हुन्छ । हाम्रो मनसपटलमा सर्प भन्न वितिकै सत्रुको रुपमा हेर्ने गरिन्छ । कतिपय सर्प त विषका कारण पनि डरलाग्दा हुन्छन् ।
उसो त पारिस्थितिक प्रणालीका लागि सर्पमात्र नभएर हरेक जीवको महत्व छ र उनीहरू सबैको अस्तित्व अनिवार्य छ । अहिलेसम्म पत्ता लागेअनुसार नेपालमा ८९ प्रजातीका सर्प पाइन्छन् । तीमध्ये २० प्रजातीका सर्प विषालु छन् । अधिकांश मानिसका लागि सर्प डरलाग्दा हुने गर्छन् भने कसैका लागि भने मायालाग्दा पनि हुन्छ ।

मान्छे सर्पको आहारा होइन‚ त्यसैले सर्प मानिसलाई नै हमला गर्ने नियतले कहिल्यै मानिसको छेउमा आउँदैन । जब मानिसको गतिविधिले सर्प डराउन थाल्छ त्यसपछि उसले आफ्नो ज्यान बचाउन मान्छेलाई टोक्छ । ‘पृथ्वी सबैको साझा घर हो । पारिस्थितिक प्रणाली चलाइराख्न सबै प्राणीको उत्तिकै महत्व रहन्छ । त्यसैले हामीलाई सर्प पनि आवश्यक पर्छ । सर्पलाई मार्नु हुँदैन ।
सर्पले कृषि क्षेत्रमा ठुलो भूमिका खेल्ने खेल्दै आएको छ । यसले बालीमा लाग्ने हानिकारक मुसा तथा तथा किरालाई आहारा बनाउछ । ‘ठुलो परिमाणमा खेती गरिने जमिनमा झन् धेरै सर्प आवश्यक पर्छ । किनभने बालीनाशक किरालाई नियन्त्रण गर्ने एक महत्वपूर्ण प्राकृतिक विधि हो सर्प । त्यसैले सर्पलाई पूजा गर्ने चलन भएको होला शायद ।
सर्पदंशबाट ज्यान जानुमा
नेपालको तराइ क्षेत्रमा सर्पको टोकाइबाट बर्सेनि २ सयभन्दा बढीको ज्यान जाने गरेको छ । हरेक वर्ष करिब २० हजार सर्पदंशका घटना हुने गरेको तथ्यांक छ । घरमा सर्पको आहार पाउने वातावरण बनाउनु हुँदैन । त्यसका लागि घरमा सधैं सरसफाई गर्नुपर्छ । घर सफा भयो भने सर्प लुक्न पाउँदैन । त्यसको आहारा पनि लुक्न पाउँदैन ।

मानिसमा थोरै भए पनि सर्पसम्बन्धी ज्ञान भएको भए त्यसरी मृत्यु हुँदैन । त्यसो भए सर्पसम्बन्धी के कुरा सबैले जान्नैपर्ने हुन्छ त । सर्प एकदम लजालु स्वभावको प्राणी हो । यो जति डरलाग्दो देखिन्छ र मानिसहरू सर्पसँग जति डराउँछन् त्योभन्दा धेरै गुणा सर्प मान्छेसँग डराउँछ । सकेसम्म सर्प मान्छेको छेउमा आउन मन पराउँदैन । मान्छे सर्पको आहारा होइन‚ त्यसैले सर्प मानिसलाई नै हमला गर्ने नियतले कहिल्यै मानिसको छेउमा आउँदैन । जब मानिसको गतिविधिले सर्प डराउन थाल्छ त्यसपछि उसले आफ्नो ज्यान बचाउन मान्छेलाई टोक्छ ।’

यदि सर्प घरभित्र, चर्पीमा अथवा गोठमा पस्यो भने त्यसलाई कसरी सुरक्षित तरिकाले बाहिर निकाल्ने भन्ने पनि जान्न जरुरी हुन्छ । सकेसम्म सर्पलाई यत्तिकै छोडिदिनुपर्छ । त्यसो गर्नाले केही समयपछि सर्प आफैँ त्यहाँबाट निस्किन्छ । तर धेरै समयसम्म बसिरह्यो भने त्यसलाई उद्धार गनुपर्छ । कतिपय मान्छे सर्प उद्धार गर्ने कुनै ज्ञान नभई सर्प समाउन तम्सिने किसिमका हुन्छन् ।
‘खासमा सर्पलाई मानिसले छुनु नै हुँदैन । अहिले त सर्प उद्धारको तालिम लिएका धेरै व्यक्तीहरू छन् । प्रविधि पनि सजिलो बन्दै गएकाले सबैको पहुँचमा छ । त्यसैले सर्पको फोटो खिचेर रेस्क्यु गर्नेलाई पठाउन सकिन्छ । सहयोगको अपिल गरेपछि सम्भव भएसम्म उद्धारकर्ता आएर सर्पलाई समाउँछन् र बासस्थानसम्म छाडिदिन्छन् । आउन सम्भव नभए कसरी त्यसलाई सुरक्षित तरिकाले बासस्थानमा पठाउने, त्यो कति विषालु छ भन्ने सुझाव दिन्छन् । यही नै सर्प धपाउने सजिलो तरिका हो ।’

सर्पको टोकाइबाट कसरी बच्ने त ?
गर्मी र वर्षायाममा सर्पको बिगबिगी हुने गर्छ । सर्प चिसो रगत हुने प्राणी हो । यसले मौसममा आएको सानो परिवर्तन पनि छिट्टै थाहा पाउँछ र आफ्नो शरीरको तापक्रम सन्तुलनमा राख्न हिँडडुल गर्दै बासस्थानबाट निस्कन्छ । प्रायः झाडी र फोहोर घुस्यानमा बस्ने भएकाले बाहिर खेतबारी, जङ्गलमा जाँदा जुत्ता र पन्जा लगाएर हिँड्नुपर्छ । शितल र सुरक्षित ठानेर सर्प जुत्तामा लुक्ने गरेको पनि पाइन्छ । त्यसैले जुत्ता लगाउनुअघि राम्रोसँग हेरेर मात्र लगाउनुपर्छ । तराइका घर खुल्ला हुने र झन् तराइमा बढी विषालु सर्प पाइने भएकाले सुत्दा सधैँ झुल लगाएर सुत्नुपर्छ । सर्प राति आहारा खोज्न बाहिर निस्कन्छ । त्यसैले राति टर्च वा कुनै उज्यालो बत्ती नलिई बाहिर निस्कनु हुँदैन ।

त्यस्तै सर्पलाई जिस्क्याउनु हुँदैन । घर सधैँ सफा राख्नुपर्छ‚ जसले गर्दा सर्प आउन नसकोस् । यस्ता सामान्य र आधारभूत कुरा ख्याल गर्दा मात्र पनि सर्पले टोक्ने घटना धेरै को भनाइ छ ।
त्यसो त यति उपाय अपनाउनासाथ सर्पले कहिल्यै कसैलाई टोक्दै टोक्दैन भन्ने शतप्रतिशत ग्यारेन्टी भने हुँदैन । सर्पले टोकिहालेमा तुरुन्तै नजिकैको स्वास्थ्य संस्थामा गइहाल्नुपर्छ । सर्पले टोकेपछि बिरामीलाई अस्पताल पु¥याउनुभन्दा सर्प मार्नतिर ध्यान दिएर उपचारमा ढिलाइ हुँदा बिरामीको मृत्यु भएको घटना धेरै हुने गरेको उनले जानकारी दिए । सर्पले टोकेपछि हलचल गर्दा छिटो विष फैलने कुरा थाहा नहुँदा र घरेलु उपचार, टोकेको ठाउँभन्दा केही माथि पट्टी बाँध्दा विष नफैलिने भन्ने भ्रमले पनि धेरैको ज्यान गएको पाइएको छ । सर्पको टोकाइसम्बन्धी ९० प्रतिशत भ्रमलाई दिमागबाट हटाउन जरुरी रहेको डा. छ । सर्प समात्ने औजार पनि सही हुनुपर्छ र त्यसलाई सही तरिकाले प्रयोग गर्न जान्नुपर्छ । नत्र दुर्घटना हुन्छ । त्यसैले सुरक्षित हुनु, सतर्क हुनु जरुरी छ । सरकारले सर्पदंशविरुद्धको औषधि निःशुल्क उपलब्ध गराउँछ । त्यसैले उपचारमा ढिलाइ गर्नुहुँदैन ।’

१५० सर्प उद्धार
झपा,दमक,पथरी सुनसरी लगायत पूर्वी क्षेत्रमा सर्प उद्धार कर्ता टिमले १५० भन्दा बढी सर्पहरुको उद्धार गरेका छन् । नेपालमा पाईने बिसालु सर्प ः नेपालमा धेरै प्रकारका सर्पहरु पाईने गर्दछन तर यीमध्ये सबै भन्दा बिसालु भनेको राज गोमन , नाग(गोमन) सेतो चुरे करेत, बाधे सर्प ,हरेउ आदि हुन । अबिसालु सर्प ः सर्पहरु मध्ये अबिसालुमा ब्याण्डेड कुक्री , चिचिण्डे सर्प ,बतासे वा तिरिसे सर्प,अन्धा सर्प , वगाले वा हररा सर्प ,धामन÷धमिला÷मुसे ,पानी सर्प अजिङ्गर आदि हुन्।